भिटामिन (Vitamins)

भिटामिन हाम्रो लागी कुनै नौलो नाम होइन । आज हामी धेरै थोरै मात्रामा
भिटामिनको प्रयोग दिनहु गरिरहन्छौ । तर हामीलाई यसको इतिहास थाहा नहुन
सक्छ । आउनुहोस्, भिटामिन संवद्ध केही जानकारी थाहा पाऔ ।
भिटामिनको इतिहास सन् 1720 देखि सुरू भएको पाइन्छ । तत्कालिन समयमा
अष्ट्रियाली सैनिक चिकित्सक क्रमेर (Kramer) ले स्कर्भी (Scurvy) रोगका
लागि सुन्तला तथा हरिया सागसब्जीका माध्यमबाट उपचार गराएको पाइन्छ ।
त्यसपछि ब्रिटिस नौसेनाका क्याप्टेन लिन्ड (Lind) ले प्रयोगबाट यो
प्रमाणित गरिदिएका थिए कि कागती तथा सुन्तलाको पर्याप्त मात्रामा सेवन
गराएमा स्कर्भीबाट मुक्ती पाउन सकिन्छ । यो सन् 1753 तिरको घटना हो ।
त्यस पछि यस विषयमा उल्लेख्य प्रगति हुन पुग्यो । पछि सन् 1890 मा डा.
आइजकम्यान (Dr. Eijkman) ले कुखुराका चल्लाहरूलाई मिलमा कुटाएको चामल
खुवाएर अनुसन्धान कार्य प्रारम्भ गरेका थिए । यसो गर्दा कुखुराका
चल्लाहरूमा बेरीबेरी रोगमा जस्तै स्नायुप्रणालीको क्रियामा असन्तुलन आएको
पत्ता लगाए । त्यसपछि त्यो रोगलाई निको पार्ने दिशातिर कदम चाले । पछि
डा.आइजकम्यानका एक सहयोगी मित्रले एउटा कुखुराको चल्लालाई केही समयसम्म
ढिकीमा कुटेको चामल खुवाएर पाले जुन चल्लाको अवस्थामा विस्तारै विस्तारै
सुधार आएको पाए ।
सन् 1911 मा पोल्याण्डका डा. क्यासिमिर फुन्क (Dr. Casimir Funk) त्यति
बेला लन्डनको लिस्टर इन्सिच्युटमा कार्यरत थिए र उनले बेरीबेरीविरूद्धको
तत्व पत्ता लगाए । उनका अनुसार यस पदार्थको रासायनिक संरचना एक एमिन
(Amine) थियो । त्यस कारण यसको नाम उनले भिटा-एमिन (Vita-Amine) राखे ।
भिटा एक ल्याटिन शब्द हो जसको अर्थ जीवनका लागी अवश्यक पदार्थ हुन्छ ।
ह्युमन फिजिकोलजीमा भिटामिनको परिभाषा यसप्रकार दिइएको छ :- "यो
प्रभावशाली जैविक यौगिक हो जुन सबै खद्य तथा पेय पदार्थमा अत्यन्त कम
अर्थात सूक्ष्म मात्रामा रहन्छ । यो प्रणीहरूको जीवनका लागि अवश्यक
विशिष्ट शारिरिक क्रियाबाट सामान्य रुपमा अपूर्ति हुन्छ । यसका लागि
व्यक्तीको शरीरमा भिटामिनको बाह्य स्रोतबाट आपूर्ति हुन आवश्यक हुन्छ । -
(Chatterjee, Human Physiology, p. 451) ।"यसरी भिटामिन यौगिकको विकास
क्रम अझैसम्म जारी रहेको छ । हाल भिटामिनका विभिन्न प्रकारहरू पत्ता
लागिसकेको छ । जस्तै कि सन् 1915 मा म्यककोलम तथा डेभिसले अण्डाको पहेलो
भागमा भिटामिन ए पत्ता लगाएका थिए । त्यस्तै 1918 मा मेलेन्बिले माछाको
तेलमा भिटामिन डी हुने कुरा पत्ता लगाए । सन् 1922 को ताका वरिपरि इभान्स
तथा बिसप नामका वैज्ञानिकहरूले भिटामिन ई पत्ता लगाई यसको नाम
टोकोफेरोल्स (Tocopherols) राखेका थिए । जहा टोकोसको अर्थ बच्चाको जन्म र
फेरोको अर्थ जन्म दिनु हुन्छ । यस्तै जर्मन रसायनशास्त्री डाम (Dam) ले
भिटामिन के को खोज गरेका थिए । यसले रगत जमाउने याने Cogulation को काम
गर्दछ । जर्मन भाषामा कोगुलेसन शब्द K अक्षर बाट सुरू हुनेभएकाले उनले
यसको नाम भिटामिन के राखेका थिए । यस्तैनै सन् 1928 मा ग्योर्गीले
भिटामिन सि स्वतन्त्र रूपमा प्राप्त गरे पछि सन् 1933 मा रिचस्टेइनले
प्रयोगशालामा बनाउन सफल भए । यसलाई एस्कोर्बिक एसिड (Ascorbic Acid) पनि
भनिन्छ । भिटामिनको खोजक्रम अझै जारी रहेको छ ।

Categories: