विकिरण भनेको के हो ?

किरणलाई देखिने प्रकाशको मसिनो अङ्शको रूपमा बुझिन्छ । देखिने प्रकाशमा पनि थुप्रै अन्य किरणहरू मिसिएका हुन्छन । त्यसमा आँखाले ठम्याउन सकिने सात रङ्गका किरणहरू हुन्छन भन्ने तथ्य वैज्ञानिक न्युटनले पत्ता लगाएका हुन, जुन इन्द्रधनुषमा हामी सबैले पनि देख्छौँ । तर, किरणहरू सबै देखिने मात्र हुँदैनन्, नदेखिने किरणहरूलाई विकिरण भनिन्छ । वास्तवमा किरण आफै पनि एक विकिरण हो | किनकी, वैज्ञनिकहरुले निरन्तर प्रवाह भइरहने गतिशील ऊर्जालाई नै विकिरणको संज्ञा दिएका छन् | त्यस प्रवाहमा तरङ्ग र अतिसूक्ष्म कण दुवै गुण रहेका हुन्छन | प्रकाश पनि यसैभित्र पर्दछ | वास्तवमा प्रकाशको किरण भनेको फोटोन नामक अतिसुक्ष्म कणहरुको निरन्तर प्रवाह हो, जसको पिण्ड नै हुदैन | फोटोन ऊर्जाको गतिमा मात्र अस्तित्वमा रहन्छ | स्थिरतामा फोटोनको अस्तित्व रहदैन र गतिशील ऊर्जाको पिण्डलाई ठम्याउन सकिदैन | तसर्थ, विकिरण कि अतिसुक्ष्म कणहरुको तीव्र प्रवाह हो, जसले ऊर्जाको गुण ग्रहण गर्छ कि त तरंगको प्रवाह हो, जो आफै ऊर्जा हो | विकिरणको किसिम विकिरण दुई किसिमका हुन्छन - गैर आयोनिक (Nonionizing) र आयोनिक (Ionizing) | आयोनिकीकरण भन्नाले परमाणुमा ऋणात्मक विद्युतआवेशीत कण इलेक्ट्रोनको संख्या बढ्ने वा घट्ने हुनु हो | सामान्य अवस्थामा परमाणु बिद्युतआवेशित हुदैन | किनकी ऋणात्मक र धनात्मक आवेश बोक्ने इलेक्ट्रोन र प्रोटोनको संख्या बराबर हुन्छ | तर, जब इलेक्ट्रोनको संख्यामा घटबढ हुन्छ तब परमाणु आवेशित हुन्छ | परमाणुमा इलेक्ट्रोनको संख्या बढ्यो भने ऋणात्मक र घट्यो भने धनात्मक बिद्युतआवेशित प्राप्त हुन्छ | बिद्युतआवेशित परमाणु नै आयोन हो र यो प्रक्रिया आयोनिकीकरण हो | गैर आयोनिक विकिरणले वस्तुहरु (जीवित वा निर्जीव) मा कुनै प्रभाव पार्दैन । तर, आयोनिक विकिरणले वस्तुहरुभित्रका परमाणु भित्रका इलेक्ट्रोनहरुलाई विस्तापित गर्ने क्षमता बोकेको हुन्छ । हाम्रो शरीरभित्र त्यस्तो विकिरणको प्रवेश हुँदा त्यसले कोष भित्रका तत्वहरुका परमाणुहरुमा रहेका इलेक्ट्रोनहरुलाई विस्थापित गरी त्यहाँ ठूलो हलचल पैदा गरिदिन्छ । र, यसबाट तन्तुहको नियमित कामहरुमा अवरोध पुग्दछ । यही कारणले क्यान्सरलगायत बिभिन्न घातक रोगहरु उत्पन्न हुने सम्भावनाको सिर्जना हुन्छ । सूर्य, चन्द्रमा, बत्ती वा कुनै पनि प्रकाशको स्रोतबाट उत्पन्न हुने देखिने प्रकाशका किरणहरु गैर आयोनिक विकिरण हो । यिनीहरु मानवस्वास्थ्यमा हानीकारक हुँदैनन् । तर, सूर्यबाटै निस्कने एक्स–रे, इन्फारेडरेलगायत थुप्रै प्रकारका आयोनिक विकिरणहरु मानव स्वास्थ्यको दृष्टिमा घातक हुन्छन् । एक्स–रे त अस्पतालहरुमा शरीरभित्रको फोटो खिच्न पनि प्रयोग गरिन्छ । त्यसैले अनावश्यक रुपमा धेरैपटक शरीरको एक्स–रे लिन नहुने सल्लाह डाक्टरहरु दिन्छन । आणविक भट्टिहरुमा युरानियम र प्लुटोनियमका परमाणुहरूलाई टुक्राएर नाभिकीय ऊर्जा उत्पादन गरिन्छ । यो प्रक्रियामा ठूलो मात्रामा अल्फा, बिटा, गामा र न्युट्रोन विकिरणहरु उत्सर्जन हुने गर्दछ । तर, ती विकिरणहरु बाहिरी वातावरणमा फैलिन नदिन त्यहाँ विशेष आवरणको व्यवस्था मिलाइएको हुन्छ । ती सबै विकिरणहरु आयोनिक विकिरणहरु हुन । तिनीहरू शरीरभित्र प्रवेश हुँदा घातक रोग लाग्ने सम्भावना हुन्छ । कणहरु प्रभाविहित हुने विकिरणले भेटेका ठोस वा तरल पदार्थहरु स्वयं पनि विकिरणकृत भएका हुन्छन । अर्थात ती पदार्थहरुमा विकिरणका कणहरु (विद्युतआवेशित कणहरु) मिसिएका हुन्छन, जुन चीज हाम्रो शरीरभित्र प्रवेश गर्दा त्यसले तन्तुहरुलाई बिगार्ने गर्दछ । विशेषतः तरङ्गको रुपमा नै प्रवाहित विकिरणहरु हावाको माध्यामबाट हाम्रो शरीरभित्र प्रवेश गर्दा त्यसले असर गर्ने गर्दछ । विकिरणहरु प्रकृतिबाट पनि ठूलो मात्रामा हाम्रो शरीरमा प्रवेश गरिरहेका हुन्छन, जस्तो अन्तरिक्षबाट आउने ब्रम्हाण्डीय विकिरण(Comic Ray), ढुङ्गा र माटोबाट आउने राडन विकिरण, एक्स रे, परावैजनी किरण, इन्फ्रारेड रे आदि । तर, हाम्रो शरीरले निश्चित मात्रासम्मको विकिरणलाई थेग्न मात्र सक्ने क्षमता बोकेको हुन्छ ।