कृष्ण छिद्र (Black hole) भनेको के हो ?

हाम्रो ब्रम्हाण्ड अत्यन्तै विशाल छ , जहाँ विभिन्न ग्रह , उपग्रह , तारा आदि छन् । राति सफा आकाशमा देखिने प्रकाशपिण्ड नै ताराहरू हुन । हामीबाट धेरै टाढा भएकाले साना देखिए तापनि वास्तवमा तिनीहरू विशाल छन । ताराहरूको शक्ति वा उर्जाको मुख्य स्रोत न्युक्लियर फ्युजन हो , जुन निरन्तर चलिरहन्छ । नाभिकीय प्रतिक्रिया चलिरहँदा विस्तारै इन्धन समाप्त हुदैँ जान्छ र तारा प्रकाशहीन (अदिप्त) हुन्छन । ताराहरूमा नाभिकीय प्रतिक्रिया चलिरहेदाँ उत्पन्न हुने तापशक्ति आन्तरिक गुरूत्वशक्तिभन्दा बढी हुन्छ , तसर्थ ताराको आकार गुरुत्व प्रभावले संकुचन हुन पाउँदैन । नाभिकीय स्रोतको अन्तयसँगै तापशक्तिको मात्रा घट्दा गुरूत्वशक्तिको प्रभाव बढ्छ र ताराको आकार तीव्र रूपमा संकुचन हुन थाल्दछ । जसका कारणले परमाणुहरू एक अर्काको नजिक-नजिक हुदैँ जान्छन । यस्तो अवस्थामा पुगेको ताराको पिण्ड सूर्यको पिण्ड भन्दा 1 देखि 4 गुणा कम भएमा ताराका परमाणुहरू एकअर्काको अत्यन्तै नजिकमा आइपुग्छन । परमाणुहरूको वरिपरि परिक्रमा गर्ने इलेक्ट्रोनहरू आफ्नो कक्षबाट उछिट्टिएर बाहिर जान्छन । यसरी उछिट्टिएका इलेक्ट्रोनहरूको चापले गुरूत्व प्रभावबाट भइरहेको संकुचनलाई सन्तुलन गर्दा ताराहरूमा एक प्रकारको स्थायित्व कायम हुन्छ । यस अवस्थामा पुगेको तारालाई ह्वाइट ड्वार्फ (White Dwarf) भनिन्छ । संकुचित ताराको पिण्ड सूर्यको पिण्ड भन्दा 1 देखि 4 गुणा बढी भएमा तारामा रहस्यात्मक विष्फोट हुन्छ । विष्फोटपश्चात मुख्य ताराको पिण्ड सूर्यको पिण्ड भन्दा 3 गुणाभन्दा कम भए पनि पहिलेको जस्तो गुरूत्व प्रभावलाई इलेक्ट्रोनको चापले रोक्न सक्दैन । यिनीहरूका परमाणु झन झन नजिकिंदा आन्तरिक चापमा बृद्धि भई इलेक्ट्रोन र प्रोटोन संयोजित हुन्छन र न्युट्रोनको सृष्टि हुन्छ । यसरी करिब 30 प्रतिशत भाग न्युट्रोनमा परिणत भएपछि गुरुत्वको संकुचन प्रभावलाई सन्तुलन गर्न सक्ने न्युक्लियर शक्ति उत्पन्न हुन्छ र संकुचन प्रक्रिया रोकिन्छ । यस प्रकारको तारालाई न्युट्रोन तारा (Neutron star) भनिन्छ । विष्फोटपश्चात अवशेष रहेको मुख्य भागको पिण्ड सूर्यको पिण्डको 3 गुणाभन्दा बढी भएमा गुरुत्व प्रभावबाट भएको संकुचनलाई अन्य कुनै शक्तिले रोक्न सक्दैन र तारामा निरन्तर संकुचन भइरहन्छ । विस्तारै ताराको आकार सानो हुँदै जाँदा यसको घनत्व बढ्दै जान्छ र गुरुत्वक्षेत्रको तीब्रता पनि बढ्दै जान्छ । यसरी ताराहरू आफ्नै पिण्डको गुरुत्व प्रभावले गर्दा खुम्चदै गर्छ । अन्त्यमा अति नै सुक्ष्म विन्दुमा समाहित भएर कृष्ण छिद्र (Black Hole) को निर्माण हुन्छ । सूर्यकोभन्दा 3 गुणा ठूलो पिण्ड सूक्ष्म विन्दुमा परिणत हुँदा त्यसको घनत्व कल्पना गर्नै नसकिने हुन्छ । उक्त सूक्ष्म विन्दुलाई विलक्षताको विन्दु (Point of Singularity) भनिन्छ ।

Categories: अन्तरिक्ष, कृष्ण छिद्र